Antisemitisme en islam

Ingekorte versie van een interview met prof. Urbain Vermeulen uit 2004 (De Standaard). Dr. Vermeulen was hoogleraar Islamkunde en Klassiek Arabisch aan de KU Leuven, buitengewoon hoogleraar Islamkunde aan de universiteit van Gent, en ondervoorzitter van de “Union Européenne des Arabisants et islamisants”. [ingekort door mij, Dick Wursten]

– Volgens sommige bronnen bestond in de moslimwereld geen anti-joodse sfeer tot de stichting van de staat Israël. Klopt dat?
Niet echt. Om de relatie van islam en jodendom te begrijpen moeten we wel degelijk teruggaan naar het ontstaan van de islam. De profeet komt in 622 uit Mekka in Medina aan waar er twee Arabische stammen of clans en drie joodse stammen leven. Hij heeft aanvankelijk niet de bedoeling een eigen godsdienst te stichten. Hij wil aan de Arabieren de boodschap brengen die Mozes aan de joden gegeven had, en Jezus aan de christenen. Maar de joden in Medina zeggen: wat die man vertelt, klopt niet met wat wij al eeuwenlang horen. Zij betrappen de profeet op onjuistheden, overdrijvingen en dergelijke.
Mohammed bindt dus de strijd aan op twee vlakken:
1. Het eerste is intellectueel. Hij zegt – en dat is van enorm groot belang – ,,waar jullie joden, maar ook de christenen, van mijn prediking afwijken hebben jullie de tekst vervalst”. De koranische openbaring wordt het criterium voor het onderscheid tussen wat juist is en wat niet juist is, en tot op de dag van vandaag is er geen enkele moslim die afstand gedaan heeft van die gedachte. In 624, dat is jaar twee van de islamitische tijdrekening, de hidjra, breekt Mohammed met het jodendom. Hij verandert de gebedsrichting. Tot dan toe werd het gebed verricht in de richting van al-Masdjid al-Aqsa, de verst afgelegen gebedsplaats (Jeruzalem, maar preciezer de tempel van Salomo, waarover Mohammed had gehoord).
2. Na de breuk pakt Mohammed de joden ook lijfelijk aan. Twee van de drie joodse stammen heeft hij verbannen en hun goederen geconfisqueerd. En na het beleg van Medina door de Mekkanen, in 627, overkomt de derde stam een erger lot (de slag bij ‘de Gracht’, gevolgd door het beleg van Khaybar). De mannen worden gedood, de vrouwen en kinderen als slaven verkocht. Met andere woorden: er is dus al van bij de stichting van de islam een serieuze anti-joodse actie geweest, waarbij Mohammed zich volgens onze morele maatstaven nogal onbarmhartig heeft getoond tegenover de joden (in de context van de tijd zelf echter niet buitensporig). Onder de tweede opvolger van de profeet, Omar, werden de joden en ook de christenen, verdreven uit het Arabische schiereiland dat als het ware als een grote moskee beschouwd werd. En sindsdien kunnen joden en christenen in landen als Saudi-Arabië en Jemen geen onroerende goederen verwerven of een definitieve verblijfsvergunning krijgen.

– Dat geeft dan die mensen gelijk die zeggen dat de obsessie van de islam met de joden niet met de stichting van de staat Israël maar met de islam zelf begonnen is ?
Dat is nu ook weer niet waar. In de geschiedenis van de islam kun je niet spreken van een antisemitisme (ideologisch) zoals we dat in Europa gekend hebben. De joden worden samen met de christenen opgenomen onder de groep van de ahl adh-dhimma, de beschermden. Dat zijn zij die, mits het betalen van een belasting, en binnen zeer strenge perken, gesteld door de islam, hun godsdienst mogen belijden. Ze zijn onderworpen aan de shoeroet oemariya, de voorwaarden gesteld door Omar. De hele geschiedenis van de islam door zien wij dat er regelmatig edicten uitgevaardigd worden waarbij de joden en de christenen onderworpen worden aan die voorschriften. Let wel: Er is geen sprake van gelijke behandeling. Dat kan de islam niet toestaan. Waar zij is, kan zij alleen maar domineren. In onze landen gebeurt nu iets waarvoor nog geen doctrine bestaat, namelijk de aanwezigheid van grote moslimgroepen onder een niet-islamitisch bewind. Dit is een van de grote problemen bij de integratie. Moslims kunnen privé prima een ander standpunt innemen, bijv. gewoon accepteren dat de islam niet domineert. De meesten doen dat ook, maar dat is niet zoals het hoort volgens de leer.

– Maar in Spanje is er toch een periode van tolerantie geweest?
U hebt het over al-Andaloes. Dat is volgens mij wetenschappelijk niet hard te maken. Het is bijvoorbeeld eigenaardig dat we vanaf de tiende eeuw in heel het islamitische Spanje praktisch niets meer horen over christelijke gemeenschappen, wel nog over joden, over joodse geleerden, en adviseurs. Die joden leefden in juderías, getto’s, en wisten zeer goed dat ze zich gedeisd moesten houden. Trouwens: veel moslims hebben helemaal geen positief gevoel bij al Andaloes. Het is namelijk onaanvaardbaar dat in Dhaar al-Islam, het gebied van de islam, een Dhaar al-koefr, een gebied van het ongeloof ontstaat. Wat ooit islamitisch geweest is, moet het blijven. Osama bin Laden verwijst regelmatig naar al-Andaloes, als een schandvlek. Dat is namelijk het enige gebied dat een islamitisch rijk was en waaruit de islam is verdreven.
Dat verder heel Noord-Afrika, met zijn bloeiende christelijke gemeenschappen, het autochtone christendom in twee, drie generaties in de tiende, elfde eeuw vrijwel geheel is verdwenen, getuigt ook niet echt van fundamentele verdraagzaamheid. En van het oorspronkelijke christendom in het huidige Turkije blijft vrijwel niets meer over.

– En hoe zit het dan met de kruistochten ?
Ja, daar wil wel graag iets over zeggen. Osama bin Laden klaagde over die kruistochten, en ook bij ons worden ze gelijkgesteld met het agressieve imperialistische Westen. Ten eerste, de kruistochten hebben in de twaalfde en dertiende eeuw in het geheel van niet alleen de islamitische maar zelfs van de Arabische wereld een hele kleine betekenis gehad. In die tijd werden ze vrijwel beschouwd als een soort grensconflict. Het ging ook om een klein gebied.
Ten tweede, het zijn Europese, niet Arabische historici die dat stukje geschiedenis voor het eerst hebben onderzocht. Het is door de studies van westerse historici, waarvan een van de grote monumenten de Recueil des historiens des Croisades is, uitgegeven rond het midden van de negentiende eeuw door de “Académie des Inscriptions et Belles Lettres” van Parijs, dat de wereld weer is gaan beseffen dat er iets geweest is als kruistochten.

In de twintigste eeuw zijn de antisemitische opvattingen uit Europa bekend geraakt in de Arabische en islamitische wereld, en ze oefenen er invloed uit op de geesten, met als grote gedachte de joden die een sinister wereldwijd complot beramen. Zeer belangrijk is dat het antisemitisme nu meer en meer geïslamiseerd wordt, dit wil zeggen gemotiveerd door een bepaalde interpretatie van gegevens uit de islamitische geschiedenis en doctrine. Men gaat – en hier keren we terug naar de ontstaansgeschiedenis van de islam en de periode van Mohammed in Medina – in de koran argumenten zoeken om zich tegen het jodendom te keren, waarbij men steeds minder onderscheid maakt tussen Israëli’s, zionisten en joden.

– Betekent dit dat het antisemitisme in de islamwereld zal blijven bestaan zolang de staat Israël bestaat, vrede of geen vrede met de Palestijnen?
Dat laatste is het gevaar omdat de jodenhaat nu zo sterk geïslamiseerd is. Vergeet bijvoorbeeld niet de enorme invloed van de khomeinistische revolutie op hele generaties in de moslimwereld. Khomeini schreef in zijn woord vooraf op zijn werk over het islamitische bewind dat vanaf haar ontstaan de ,,islamitische beweging” geleden heeft onder de joden die de islam in diskrediet gebracht hebben. En dat die haat van de joden voor de islam nog altijd voortduurt.
,,De joden nu zijn de afstammelingen van hen die de profeet hebben willen beschadigen. Zij willen nu de Arabieren opnieuw vernietigen.” Dat vind je nu in Arabische schoolboeken in het lager en middelbaar onderwijs.
Ik vind dat er vandaag de dag enkele doctoraten gemaakt zouden mogen worden over de inhoud van sermoenen in moskeeën, gaande van Marokko tot de uithoeken van Java en Sumatra. Ook over de uitspraken van al dan niet echte imams of islamgeleerden in zogezegde fatwa’s en andere min of meer officiële islamverklaringen kan heel wat onderzoek gedaan worden. Dat zou heel veel duidelijkheid scheppen en zou ons in het Westen wel eens met verstomming kunnen slaan. Want tegenover wat nu soms gezegd wordt waren de protocollen van de Wijzen van Zion (een Russisch antisemitisch verzinsel over het zogenaamde joodse wereldcomplot) nog slappe koffie.

3x religie

Elizabeth Shakman Hurd beschrijft in haar boek Beyond Religious Freedom, hoe religie zich globaliter op drie verschillende manieren in het leven van de mensen meldt: Als expert religion (zo zien religieuze leiders het graag), governed religion (zo proberen de staat en haar instellingen het te beheersen) en lived religion (zo geeft Jan met de pet en Aysha met of zonder hoofddoek het wel/niet een plaats in het leven). Deze drie manifestaties, die niet los van elkaar bestaan maar constant interageren, bieden mijns inziens handvaten om het maatschappelijk debat over de plaats van religie in de seculiere samenleving (d.w.z. binnen een levensbeschouwelijk plurale context) iets zinvoller te voeren dan vandaag vaak het geval is.

EXPERT RELIGION

is de godsdienst zoals die door professionals wordt bedreven en beschreven. Dit zijn meestal interne experten (theologen, voorgangers, monniken), maar kunnen ook ‘kenners’ in algemene zin: godsdienstfilosofen, moraalwetenschappers etc. Binnen het maatschappelijk debat en de media zijn het vaak deze experten die aan het woord komen. Logisch, zij hebben ervoor gestudeerd om het te kunnen uitleggen. Zij antwoorden op vragen: Hoe zit dat bij jullie? Is dat overal zo? Hoe werkt dat? Hoe belangrijk is dat? Maar je kunt je afvragen: wiens verhaal vertellen zij eigenlijk, wiens belang dienen zij? Opvallend is dat hun kennis wordt ingeschakeld in het ‘geruststellingsdiscours’ (Religie, zo verzekeren zij slag om slinger, is ten diepste ‘vrede’, een bron van moraal en onmisbaar voor de sociale cohesie). Ook komen we ze tegen in het ‘controlediscours’ (Omdat religie ook een bron van geweld kan zijn, raden wij aan om…). U kent ze wel. Ze zijn niet van buis weg te slaan.

GOVERNED RELIGION

is de religie zoals zij voorkomt in wetteksten, zowel binnen de rechtspraak als de politiek. Deze definitie is uit de aard der zaak tamelijk vlak. Ze moet vooral functioneel zijn. Toch heeft deze definitie, samen met de ‘expert religion’ bijzonder veel invloed op de realiteit, zij stuurt die aan. Het zijn politieke en religieuze autoriteiten die hier voor de input zorgen. Men spreekt daarom ook wel van de ‘officiële religie’. De link met de expert religion is nauw. De experten adviseren juristen en politici. De religieuze instituten (vertegenwoordigende instanties) zijn bijzonder geïnteresseerd om binnen deze categorie aan bod te kunnen komen, zeker als er een vorm van overheidssteun mogelijk is voor een deel van hun programma (kerken, scholen). De definitie van religie die hier vigeert interpreteert godsdienst vooral als een zaak van ‘persoonlijke geloofsovertuigingen die diep doorleefd zijn’. Ook hier is de vraag te stellen: gaat het daar ècht over? Heb je daar de kern van de zaak te pakken als overheid? Je kunt daar met name vanuit de godsdienstwetenschap toch wel vragen bij stellen.

LIVED RELIGION

Hoewel ook een papieren term, is deze categorie toch vooral bedoeld om enige weerstand te kunnen bieden tegen de twee bovengenoemde ‘constructen’. Het duidt op religie zoals die gepraktiseerd en beleefd wordt door gewone mensen, privé of in groep. Natuurlijk staat die niet los van de twee bovengenoemde manifestaties van religie. Je zou van een constant heen en weer (aantrekken en afstoten) kunnen spreken tussen de drie. Deze geleefde, doorleefde, dagelijkse religie omvat allerlei menselijke activiteiten, engagementen, opvattingen en handelingen (rituelen, gedrag). Daarin spelen autoriteiten (goeroes, voorgangers, heiligen, idolen, goden) een rol, net zoals rituelen, teksten, gebouwen, plaatsen, maar deze zijn niet noodzakelijk beperkt tot de door de instituten of experten erkende gebruiken. De verhouding tot de instituten en de experts is zelfs meestal wat gespannen. Veel wordt door de experten als ‘volksreligie’ of ‘bijgeloof’ weggezet. Deze manifestatie van religie is nauw verwant met wat mensen spontaan doen als ze diep geraakt zijn, bijv. na een ramp of een aanslag, of als de Rode Duivels hebben gewonnen en verloren. Meer dan op wat in de kerkelijke boeken staat. Vertrouwelijke omgang met ‘het heilige’, on-eerbiedig in de ogen van de officials (het beeldje van de heilige Antonius op de schoorsteenmantel wordt omgedraaid als hij niet gedaan heeft wat gebeden), zijn hier kenmerkend.

Drie perspectieven

Vanuit deze drie perspectieven kijken naar wat zich voordoet op het veld van de religie, lijkt me een zinvolle oefening. Waarom wil het ene meisje een hoofddoek op en het andere niet? Waarom nu pas en vroeger niet? Vraag je dat aan de ‘experten’, dan krijg je de ‘officiële versie’. Interessant, maar misschien heeft die wel even weinig te maken met de beleving van het meisje zelf als het verhaal van meneer pastoor over de diepe betekenis van de eerste communie. Ik zou zeggen: vraag het aan het meisje zelf. En dan niet altijd maar weer aan die ene die net bekeerd is, of die het zo goed kan uitleggen, maar aan een ‘gewone’ (lived religion). Maar ja, die kan het niet uitleggen en verwijst … naar de experten. Precies. Dat is de valkuil waarin we niet moeten trappen, maar waar we elke keer weer met open ogen inlopen. Inderdaad: Gewone mensen verkondigen niet, ageren niet, schrijven geen opiniestukken over religie. Voor veruit de meesten zijn religieuze gebruiken gewoon een facet van hun dagelijks leven, niet meer, niet minder. Erover nadenken, ach dat is zo lastig. Toch zouden ze het ook niet willen missen. Is hier dan misschien – zo vraag ik me af – niet een mooie taak weggelegd voor wetenschappers (sociologen, sociaal-psychologen, antropologen, neurologen) om eens te zien of zij dat geluid toch niet wat beter hoorbaar kunnen maken? En zou het niet mooi zijn als de pers zich daar dan ook eens in zou willen verdiepen om die stem te laten meespreken in het maatschappelijk debat? Het zou dat debat in elk geval ten goede komen. We zouden minder langs elkaar praten en elkaar iets beter begrijpen vermoed ik, over en weer.

Godsdienstvrijheid discrimineert..

Naar aanleiding van de uitspraak van de Raad van State dat het grondrecht op vrije uitoefening van de godsdienst geschonden is door het verbod op levensbeschouwelijke samenkomsten.

Alle mensen zijn gelijk, maar sommige (de religieuze) zijn meer gelijk dan andere

De uitspraak van de Raad van State en het daaropvolgende arrangement van de minister met de erkende ‘erediensten’ discrimineert alle mensen die zich niet herkennen in het rituele aanbod van de gevestigde erediensten (in België ook de georganiseerde vrijzinnigheid omvattend). Het is willekeur. Iedereen voelt dat aan: Waarom die beperkte groep wel en de rest niet? Het vertoog van prof. De Dijn over rituelen (in DS van vandaag) vermag niet te overtuigen omdat zijn definitie van rituelen te eng is. Hem ontgaat het rituele karakter van een feest, een popconcert, het bezoek aan ‘Flagey’ of ‘De singel’, de wekelijkse koorrepetitie (of de privé samenkomst om te musiceren onder het genot van een lekker kopje thee). Het is verboden. Het mag, het kan niet, op geen enkele wijze. Waarom de in een erkende eredienst ingebedde samenkomsten wel en al die andere niet? Dat is niet te verdedigen in een hyperdiverse samenleving waar de zin in het leven en de waardering van het ‘samen leven’, het samen-mens-zijn op 1001 manieren wordt gevierd/beleefd/versterkt. De religieuze vormgeving is hier – principieel – slechts één temidden van vele.

Natuurlijk weet ik wel dat de Raad van State niet anders kan: Ze moet de grondwet volgen. En die privilegieert nu eenmaal mensen die een ‘godsdienst’ aanhangen door ze een apart grondrecht toe te kennen. Religieuze mensen hebben anders gezegd grondwettelijk een streepje voor op niet-religieuze. Voor hen gelden alle vrijheidsrechten die de andere mensen ook hebben, plus één. En de diverse verklaringen en handvesten rond de Rechten van de Mens bevestigen die privilegering. Ook die hebben een apart artikel over de vrijheid van godsdienstuitoefening.

Waarom is dat zo? Daar moeten we niet mysterieus over doen, alsof dat grondrecht zoveel dieper zou gaan dan de andere. Neen, dat de godsdienstvrijheid een apart artikel krijgt, is historisch perfect verklaarbaar en die verklaring is pijnlijk. Ze diende ter bescherming van levensbeschouwelijke minderheden tegen een oppermachtige en dominante religie. Die werden verboden, onderdrukt. Als protestant weet ik waarover ik spreek. Omdat kerkelijke instituut en staatsmacht vroeger nauw vervlochten waren is dit grondwetsartikel nodig geweest. Een wal waarachter bedreigde ander-gelovigen of niet gelovigen konden schuilen en samenkomen. Onbedreigd. Echter, in een levensbeschouwelijk plurale samenleving als de onze werkt dit grondrecht averechts. Alle levensbeschouwelijke organisaties gaan met dit artikel nu aan de haal en eisen – met een beroep hierop – meer rechten op dan niet religieus-geaffilieerde mensen. Ze verheffen zich onder verwijzing naar dit artikel boven mensen die zich levensbeschouwelijke niet laten organiseren. Dat is pijnlijk, en op de lange duur ongezond (voor het mentaal welzijn en voor de sociale cohesie).

Als de coronacrisis voorbij is, lijkt het me hoog tijd om over deze discriminatie eens een brede maatschappelijke discussie te starten.

Dick Wursten (protestants theoloog)

Deze column verscheen ook in de Standaard:

DS 14/12/2020

Macron in Nice

“Si nous sommes attaqués, c’est pour les valeurs qui sont les nôtres, pour notre goût de la liberté, pour la possibilité sur notre sol de croire librement et de ne céder à aucun esprit de terreur (…) Nous n’y cèderons rien.”

Emmanuel Macron, 29 oktober 2020 in Nice.
Attentat de Nice: "Une attaque terroriste islamiste", des renforts  militaires... ce qu'il faut retenir de l'intervention d'Emmanuel Macron -  Nice-Matin

De Franse president verwoordde met de boven geciteerde zin zeer precies wat er op het spel staat bij terreur die naar religie verwijst om zich te rechtvaardigen. De waarde en de smaak van de vrijheid, die de Fransen eigen is. Tegelijk zette hij in dezelfde zin ook de vrijheid van godsdienst (croire librement) in de verf. Als dit laïcité is, ben ik er 100% voor gewonnen.

Vertaling: “Als men ons aanvalt, dan is dat omwille van de waarden die wij ons eigen gemaakt hebben, dan is dat vanwege ons gevoel voor vrijheid, voor de mogelijkheid om op Franse bodem vrijuit te geloven, en daarbij niet te wijken voor welke geest van terreur dan ook (…) Op dit punt zullen wij geen duimbreed toegeven.”

Religie en geweld: een gevaarlijke cocktail.

Religie kan het beste in de mens bovenhalen (gelovigen worden niet moe dit te benadrukken, vaak onder verwijzing naar Jürgen Habermass). Religie kan echter ook geweld legitimeren, verheerlijken en dus zowel direct als indirect ertoe aanzetten. Het is intellectueel oneerlijk en maatschappelijk nefast om dat verband tussen religie en geweld te ontkennen. Je kunt ook niet volstaan met te zeggen dat die gewelddadige interpretatie berustop een  ‘verkeerd verstaan’ van de religie. Ik verklaar mij nader.

Intellectueel eerlijkheid

Iedereen die zich iets meer dan oppervlakkig in de bronteksten en de geschiedenis van de godsdiensten verdiept, weet dat daar geweldsdaden worden gepleegd in naam van de desbetreffende godheid. En ze worden niet alleen beschreven, ze worden door de godheid bevolen en door gelovigen verheerlijkt. De dosering en formulering van zulke teksten verschilt van het ene heilige boek tot het andere, maar ze zijn present. De godsopvatting (het godsbeeld) is dus niet vrij van geweld.

Eén voorbeeld, geldig voor alle drie monotheïstische godsdiensten: de profeet Elia (de goeie) vermoordt in opdracht van zijn god eigenhandig 450 Baälspriesters (de slechten). k Weet wel, ’t zijn maar verhalen, maar de taal die je gebruikt is ook niet onschuldig. ’t Is de toon die de muziek maakt. Trouwens: als u zegt dat het ‘waar gebeurd is’… des te erger.

Dit vastgesteld zijnde wordt de vraag urgent: hoe gaat een religie met zulke teksten en met haar eigen geweldshistorie om ?  Dat wil zeggen: hoe kadert ze die, hoe interpreteert ze die teksten (anders gezegd: de hermeneutiek is cruciaal). Zegt ze dat die een gepasseerd station aanduiden (tijdgebonden, tijdbepaald), negeert ze ze gewoon (doen veel gelovigen), of juist niet? “The proof of the pudding is in the eating.” U hoeft dus geen thorastudie, evangelie-onderzoek of koranles te gaan volgen. Kijk gewoon naar het gedrag van degenen die in onze tijd te kennen geven dat zij tot een bepaalde godsdienst horen, en je ziet/hoort/weet hoe men de geweldsteksten interpreteert: Aan de vruchten kent men de boom !

Maatschappelijk gevolgen

Het ontkennen of ‘verharmlosen’ van het verband tussen religie en geweld heeft ook grote gevolgen voor het samenleven van mensen. Geweld en religie vormen namelijk een gevaarlijke cocktail. Geweldplegers met een religieuze achtergrond kunnen zichzelf namelijk wijsmaken dat wat ze doen helemaal niet fout is, maar juist goed. Ze doen dit immers voor hun ‘god’ (hoe je diens naam ook spelt) of ter bescherming van ‘zijn mensen’, de andere (echte) gelovigen. Het zijn zeloten. De Duitse filosoof Peter Sloterdijk schreef hierover een dun, maar te denken gevend boekje (‘Gottes Eifer‘, in het Nederlands vertaald als ‘Heilig vuur’). En dan is er vaak nog een beloning ook ! Ze krijgen aureolen. Plus: Extremisten kunnen gemakkelijk de religieuze gevoeligheid van andere gelovigen (of onzekere gelovigen) manipuleren om het gewone menselijk samenleven te ontwrichten.

De goeden (wij) tegen de slechten (zij)

Religies die werken met een duaal wereldbeeld zijn hier het gevaarlijkst. Dat wil zeggen: zij onderscheiden heel nadrukkelijk tussen wie wel en wie niet bij die godheid (en dus bij de groep) hoort. In zo’n ingroup-outgroup-denken groeit er gemakkelijk een psychologische constellatie waarbij de ene groep zich verheven voelt boven de andere. De wereld wordt verdeeld in goeden en slechten, gelovigen vs. ongelovigen, de onzen tegen de hunnen. Extremisten kunnen met dit gedachtengoed gemakkelijk aan de haal gaan en er hun gewelddadig discours op enten. Het wordt er exponentieel explosiever door. Ze ‘kapen’ de religieuze marker (een term van de Franse godsdienst-socioloog Olivier Roy).

Als dan ook nog de heilige tekst letterlijke imperatieven bevat tot het bestrijden van de ‘andere groep’ (on-gelovigen, heidenen, gods-lasteraars) inclusief concrete oproepen om die ’te doden’, uit te roeien, wordt het gevaarlijk. Als er dan geen actieve en breedgeaccepteerde hermeneutiek is (leessleutel, bril) die die imperatieven historisch kadert en enkel gezag laat hebben binnen een vertelling over andere tijden en andere mensen, dan is een heilige oorlog dichtbij. Dan vormt religie een vruchtbare voedingsbodem waarop makkelijk een heilige plicht opschiet om ‘de anderen’ eens ‘mores te leren’. Naast sociaal-economische, psychologische, identitaire factoren (om er maar een paar te noemen) zijn er dus op z’n minst ook religieuze factoren in het spel als het om de aanslagen gaat. Daar de ogen voor sluiten maakt de analyse incompleet en veroorzaakt gegarandeerd blinde vlekken in de aanpak (voorkoming en bestrijding) van dit geweld.

Dick Wursten, 16/11/2015

Wat als iemand Mohammed beledigt?

De eerste beledigingen aan het adres van Mohammed vind je … in de koran zelf. Enkele kooplui en bestuurders van Mekka hadden het niet zo op hem en z’n boodschap en noemden hem een leugenaar en een charlatan (38:6), een zot (68:51). Interessant is de reactie van de profeet. Hij antwoordt niet met bommen en granaten, maar roept beledigingen terug: ‘Wat je zegt, ben je zelf, en nog erger…’. In de latere overlevering, wanneer Mohammed al wat ‘heiliger’ is geworden, wordt verteld dat Mohammed hier ver boven staat en – net als Jezus – zegt: ‘vergeef het hun, ze weten niet beter…’

Terzake:

Niemand kan vandaag Mohammed zelf beledigen, want hij is dood († 8 juni 632). Als we het dus hebben over een belediging van de Profeet, dan bedoelen we dat volgelingen van Mohammed zich beledigd voelen als iemand anders – meestal zelf geen moslim, maar niet noodzakelijk – zich negatief over Mohammed uitlaat. Dit gebeurt en zal ook blijven gebeuren. Freedom of opinion and expression is in de westerse wereld een hoog goed, verankerd in de grondwet (en bij uitbreiding in de diverse verklaringen van de rechten van de mens). Wie dus in West-Europa wil wonen heeft zich erbij neer te leggen dat er hier geen straffen bestaan voor mensen die hun heilige personen (goden, profeten of…) beledigen. Hij stelle zich daar maar beter op in.

Al de rest is naast kwestie.

Religie verbindt… en scheidt

Wat gelovigen op het eerste gezicht bindt, is bij nader inzien misschien wel precies dat wat hen scheidt

Ongeveer een jaar geleden was ik aanwezig op een studiedag ‘interlevensbeschouwelijke dialoog’ voor godsdienstleerkrachten. Het thema was: ‘Op zoek naar wat ons verbindt’. De opkomst was behoorlijk en qua levensbeschouwing aardig gemixt. De organisatie had afgezien van de klassieke lezingen (‘Die leiden toch maar af van de ontmoeting tussen mensen, en daar gaat het toch om!’, had de inleider gezegd). In plaats daarvan was voor een creatieve werkvorm gekozen. We moesten naast elkaar gaan staan – corona bestond nog niet – en in stilte reageren op stellingen die werden geprojecteerd. Was je akkoord, zette je een stap vooruit. De sfeer was ontspannen. Na wat algemene stellingen verscheen er een heel specifieke op het scherm: ‘Jezus komt terug uit de hemel vlak voor het einde van de tijden.’ Zoals te verwachten stapte een deel van de christelijke studenten – zij het wat schroomvallig – naar voren. Maar verrassend: ook de islam-studenten zetten een stap voorwaarts, zonder enige aarzeling zelfs.

Ik zag de organisatoren glunderen toen ze de verbazing zagen op het gezicht van de overige aanwezigen: Zie je wel: Er is meer wat ons verbindt dan wat ons scheidt!

geloven jullie echt in wederkomst?

‘Geloven jullie ècht in de wederkomst van Christus?’, werd de moslims gevraagd tijdens het nagesprek. Om het luidst beaamden ze dat. Sterker nog: Ze gaven er spontaan details bij: Er zouden tekenen aan de hemel verschijnen. De zon zou in het westen opkomen en bloedrood worden. Er zouden aardbevingen zijn, en een groot vuur op de aarde vallen. Vervolgens zou Isa komen (‘Dat is jullie Jezus’, legde de lector islam behulpzaam uit). Een grote strijd zou losbarsten tussen Isa en de antichrist. Dan zou de profeet komen en de antichrist verslagen worden.

Ook islam-studenten zetten stap naar voren.

Op dit punt ontstond er verwarring. Sommige studenten waren namelijk van mening dat niet de Profeet zou komen, maar de laatste imam. Weer anderen hadden het over de Mahdi. De gemoederen raakten verhit. De lector islam greep in. Hij verhief zijn stem en sprak: ‘Over details kun je twisten, maar één ding staat vast: Als de laatste dag aanbreekt gaan de rechtgelovigen naar het paradijs en worden alle ongelovigen in de hel geworpen.’ Er viel een wat ongemakkelijke stilte in de zaal. ‘En wat gebeurt er dan met ons?’, vroeg schuchter één van de christelijke studenten. Het antwoord kwam prompt: ‘Jullie krijgen de kans om te erkennen dat Mohammed de profeet van God is, en als jullie dat doen dan mogen jullie ook naar het paradijs, net als de Joden trouwens.’

Veel vreugde bracht dit antwoord niet teweeg.

Wat ons op het eerste gezicht bindt (het geloof dat God bestaat en een aantal geloofsovertuigingen), is bij nader inzien misschien wel precies dat wat ons scheidt. Als het aanvankelijke feest der herkenning voorbij is, overheerst er immers al snel een gevoel van vervreemding. En dan heb ik het nog niet over hen die niet bij enige religieuze club behoren (de zogeheten ‘ongelovigen’). Zij zijn al van te voren buitengesloten, omdat ze niet kunnen meedoen aan het gesprek. Ze snappen immers niet waarover het gaat.

hoe dan wel?

Zo dus niet, maar hoe dan wel? Wel, misschien had de inleider meer gelijk dan hij zelf besefte toen hij aan het begin van de dag zei dat het om ‘de ontmoeting tussen mensen’ gaat. Dat is namelijk precies wat er nìet tot stand is gekomen. De ‘bundels geloofsopvattingen’ hebben die ontmoeting verhinderd. Zij benamen het zicht op de mens erachter. En omdat zij eerst aan bod waren gekomen kostte het daarna moeite om weer gewoon van mens tot mens verder te praten. Het lijkt me dus zinvoller om de volgorde de volgende keer om te draaien. Geen spiegelgevechten hoog in de lucht tussen geloofssystemen, maar down-to-earth, en bottom-up: Laten we het hebben over het leven dat we met elkaar delen, de zorgen die we hebben, de dromen die we koesteren; en dan ook over de bronnen waaruit we putten, de verhalen die we vertellen, de feesten die we vieren, de gebruiken waar we aan gehecht zijn. En dan – en passant – komen allicht ook wel eens de geloofsopvattingen die daarbij horen aan bod. Die werken dan echter niet scheidend meer, want we kennen elkaar al. Samen léven, dat is wat mensen verbindt.

Onverdoofd slachten

De rechter als theoloog

naar aanleiding van de uitspraak van de advocaat-generaal van het Europese Hof van Justitie, dat er voor religieuze mensen een uitzondering moet worden gemaakt op het verbod om onverdoofd te slachten. (11 september 2020)

Ik wist niet dat de advocaat-generaal van het Europees gerechtshof, Gerard Hogan, hogere studies in de godsdienstwetenschappen met specialisatie ‘islamitische theologie’ heeft gevolgd. Dat moet hij nochtans gedaan hebben want zijn advies is een staaltje van islamitische spitstheologie. Zo stelt hij vast dat het onverdoofd slachten van schapen een ‘essentiële religieuze rite’ is die tot de ‘kern van de praktijk van het ritueel slachten behoort’. Op welke gronden heeft hij dit heikele theologisch vraagstuk, waarover de toptheologen van de islam het niet eens zijn, opgelost? Heeft Allah zich aan hem geopenbaard? Heeft Mohammed tot hem gesproken? Ik vermoed van niet. Een beetje zichzelf respecterend rechter moet zich bij dit soort vragen gewoon onbevoegd verklaren. Hoe zou hij nu kunnen beoordelen wat voor een godsdienst wel en niet essentieel is, als gelovigen daar zelf al niet uitgeraken. Het lijkt me belangrijk dat een rechter dat eindelijk eens gewoon zegt, want anders blijf je bezig. Stel u voor wat er gebeurt als morgen een religieuze groep een uitzondering komt vragen op het verbod op ‘vrouwenbesnijdenis’, omdat dit voor hen een ‘essentiële religieuze rite’ is die ‘tot de kern van hun geloofspraktijk’ behoort. Wat kan rechter Hogan dan anders doen dan ook voor hen een uitzondering toestaan?

Is er een grens aan de vrijheid van meningsuiting

Over aanzetten tot haat etc..

Voor de wetteksten zie deze pagina

Je mag eender welke mening hebben. Ook de vuilste, vreselijkste, discriminerendste, beledigendste die je maar kunt denken. Pas als je je mening gaat uiten (d.w.z. uitspreken of uitdrukken middels een handeling, daad, gebaar…) wordt het ingewikkelder.
1. Zolang je het privé doet (besloten kring) zijn er geen grenzen behalve die je privé-kring zelf stelt. Anders gezegd: daar is het een kwestie van ‘fatsoen’ en ‘etiquette’: Dat zeg je toch niet; zoiets doe je toch niet, etc. Ieder mens leeft binnen een ‘moreel universum’: do’s and don’ts van de ingroup.1 Investeren in een ‘sound’ moreel universum (goede opvoeding, onderwijs) zal meer impact hebben op het samen-leven dan juridische correctie van wangedrag achteraf.
2. Ga je je mening in het openbaar uiten, dan kan de wetgever in actie komen om te voorkomen dat de ‘clash of opinions’ uit de hand loopt en schade berokkent aan een burger (of een groep burgers). Belangrijk daarbij is dat de rechter pas achteraf mag optreden. Er moet m.a.w. eerste iets gebeurd/gedaan/gezegd zijn dat lijkt op een overschrijding van een juridische grens (gesteld door bijv. de anti-discriminatiewet). Hierbij speelt het schade-principe, het kwaad opzet en de context altijd een doorslaggevende rol: Dus: Wordt er in dit concrete geval iemand opzettelijk geschaad.

Belangrijke termen/begrippen

aanzetten tot discriminatie, haat of geweld

‘Aanzetten tot’ betekent anderen aansporen, oproepen, aanstoken om iets te doen dat mensen schade berokkent. De mogelijke begrippen zou je in dit geval beter door de werkwoorden vervangen: Door de manier waarop jij jouw mening verkondigde, gaan sommigen misschien effectief andere mensen discrimineren (op grond van geslacht, huidskleur, ras…), of beginnen jouw volgers/toehoorders gevoelens van haat te ontwikkelen jegens andere mensen (homo’s of moslims bijv.) of gaan over tot geweld tegen een bepaalde groep.

tegen anderen

De actie die strafbaar is, moet gericht zijn tegen andere mensen, d.w.z. individuele personen of groepen. Algemene kritiek op bijvoorbeeld een politieke overtuiging, godsdienst of levensbeschouwing valt hier dus niet onder.

In het openbaar

Zoals gezegd gaat het niet om meningen in de ‘privé-sfeer’, maar in de ‘openbare ruimte’. De definitie hiervan is echter behoorlijk ruim tegenwoordig (NB: het is de rechtspraak in concrete gevallen die dit bepaalt). Ze omvat zo ongeveer alle reële plaatsen waar meer mensen dan dader en slachtoffer aanwezig zijn. Ook wordt de verspreiding van gedachten via mediakanalen (papieren en digitale teksten, e-mails, sociale media) geacht in de ‘openbare ruimte’ plaats te vinden.

doelbewust

Doelbewust betekent dat de dader opzettelijk en actief aanspoort tot discriminatie, haat, geweld of segregatie. Anders gezegd: hij zegt/doet bedpaalde dingen met de bedoeling om te discrimineren, de haat te doen toenemen, geweld uit te lokken, groepen tegen elkaar op te zetten…

om een welbepaalde reden

Hier wordt het tricky want de ‘welbepaalde’ redenen moeten we in andere wetgeving zoeken en daar komt veel casuïstiek bij kijken (vonnissen per geval). De Antiracismewet en de Antidiscriminatiewet noemen samen maar liefst negentien ‘gebieden’ (aspecten) waar dit zou kunnen voorvallen. NB: steeds gaat het erom dat rond dit aspect er actief, doelbewust aangespoord wordt tot haat, geweld, of segregatie, in het openbaar De onderwerpen zijn dus op zich helemaal niet taboe. Integendeel: het zijn hot items. Vandaar…

  • ras (beter: wat men ‘ras’ noemt)
  • afkomst
  • huidskleur
  • nationaliteit
  • nationale of etnische afstamming
  • leeftijd
  • geboorte
  • vermogen
  • burgerlijke staat
  • politieke overtuiging
  • syndicale overtuiging
  • seksuele geaardheid
  • taal
  • handicap
  • sociale afkomst
  • geloof of levensbeschouwing
  • fysieke of genetische eigenschap
  • huidige of toekomstige gezondheidstoestand

Nog drie grensoverschrijdingen

  1. Denkbeelden verspreiden over rassuperioriteit of rassenhaat.
    Dat lijkt me duidelijk genoeg. Dat hoeft m.i. niet apart genoemd te worden.
  2. Behoren tot of meewerken met een groep of vereniging die herhaaldelijk discriminatie of segregatie verkondigt.
    Ook hier geldt dat het gaat om een ‘bewuste keuze’ van de dader en de vereniging in kwestie moet in het openbaar doelbewust acties in de genoemde zin ondernemen. Hier is het strafbaarstellen van ‘lidmaatschap’ het nieuwe element.
  3. Negationisme
    In het openbaar de genocide door het Duitse naziregime tijdens de Tweede Wereldoorlog ‘ontkennen, goedkeuren, schromelijke minimaliseren, of rechtvaardigen’

Persoonlijke opmerking (Dick Wursten)
De laatste bepaling rond de shoah (meestal ‘holocaust’ genoemd. Ik houd niet van die term. holocaustus = brandoffer) is ’the odd one out’, d.w.z. hier vindt geen begrenzing van de vrijheid van meningsuiting plaats omdat ‘concrete anderen doelbewust schade wordt berokkend‘ (dat is toch the bottomline van alle eerder genoemde inperkingen); neen, hier wordt een selectie van meningen die te maken hebben met een historisch feit (de ‘shoah’) strafbaar gesteld. Door deze uitzondering te maken ontstaat er willekeur. Waarom deze meningen ten opzichte van dit specifieke feit wel, en waarom andere niet, d.w.z. De Armeense genocide? De Rwandese genocide? Wat is er zo uniek aan de shoah dat… Ik zelf ben van mening dat de shoah wel degelijk uniek is, maar vind dat het debat daarover op een ‘open’ (wetenschappelijke) wijze moet kunnen worden gevoerd, d.w.z. met woord en wederwoord, gebaseerd op argumenten en onderzoek.

Laat je gezicht zien opdat ik van je kan houden…

Erdal Balci, de Volkskrant, 13/8/2019 – ingekort

Erdal Balci

Chuck had op het onbewoonde eiland, waar hij na een vliegtuigcrash was gestrand, zolang met de stok op het houtstukje gewreven dat zijn hand ging bloeden. Hij drukte zijn bloed op de volleybal, voorzag de bal van een gezicht door er twee oogjes, een mond en twee wenkbrauwen op te tekenen, noemde het ding Wilson en ging vervolgens van hem houden.

Zo gaat het in de film ‘Cast Away’. Boerkadraagsters doorlopen exact het tegenovergestelde proces. Hun gezichten worden vakkundig weggewist, met als doel de liefde uit hun buurt te houden. Een boerka is niet zomaar een door religie voorgeschreven kledingstuk. Die zwarte stof voor het gezicht van de dames is een nooit eindigende quarantaine van de ziel. Immers, het gezicht is de geest, het gemoed, de spiegel van het innerlijk, de weergave van de psyche, de spil waar het allemaal om draait. Bij het dier, bij de mens en als de omstandigheden er naar zijn, zelfs bij een volleybal. De bedekking daarvan heeft tot doel de vrouw zodanig te kleineren dat ze uit zichzelf afstand doet van haar persoonlijkheid en haar identiteit. De vrouw wordt daarmee gereduceerd tot een ‘gezichtloze’, een nieuw soort wezen dat in de hele natuur niet voorkomt.

Troubadour Karacaoğlan uit de 17de eeuw kwam tijdens zijn rondzwervingen in het toenmalige Anatolië een vrouw tegen die haar gezicht achter een nikab had verborgen, hij kon zich niet inhouden en smeekte in een liedje om een glimp van haar gezicht: ‘Suiker en honing aan je tong en je tanden, zwart je wenkbrauwen als halve manen, laat mij de parelketting zijn aan je borst, in godsnaam toch, laat je gezicht zien.’

In een buitenzwembad in Ankara beleefde ik zelf ook die emotie die de Turkse troubadour al eeuwen geleden aanzette tot een smeekbede. In dat zwembad ging het om een gezin uit Saoedi-Arabië dat bij het water verkoeling zocht tegen de verzengende hitte. Manlief en kinderen deden zich heerlijk tegoed aan dat water terwijl de moeder in boerka hen voorzag van frisdrank en broodjes. Ik verliet het zwembad, omdat ik de Turkse kranten niet wilde halen met het bericht over een Nederlandse correspondent die in een vuistgevecht verwikkeld is geraakt met Saoedisch ambassadepersoneel.

Om terug te komen op de volleybal ‘Wilson’ in de film ‘Cast Away’: Na vier jaar op het onbewoonde eiland lukt het Chuck om een vlot te bouwen en de oversteek naar huis te wagen. Tijdens die reis valt Wilson in de zee en ondanks alle pogingen van Chuck, drijft de bal met de mond, de oogjes en de wenkbrauwen weg van hem. Hartverscheurend is dan het huilen van Chuck die door een gezicht te tekenen op een bal van dat ding niet alleen een metgezel voor hemzelf heeft gecreëerd, maar de bal als het ware ook een ziel heeft ingeblazen.

Ik ben het dan ook niet eens met de argumentatie van veel geestverwanten die stellen dat de boerka de draagsters ervan ontmenselijkt en daarom verboden moet worden. Ontmenselijkt zijn degenen die na het zien van die vrouwen nog steeds in termen van de ‘vrijheid van religie’ kunnen denken. De vrouwen in boerka hebben niets aan de solidariteit van de verschrikkelijke onverschilligen. Ze hebben eerlijke mensen nodig die weten dat je in sommige gevallen niet om een verbod heen kunt. Een gezonde gemeenschap hebben ze nodig die zegt: laat je gezicht zien, in godsnaam, opdat wij van jou kunnen houden.’


Opmerking (Dick Wursten): Ik moest bij het lezen van deze column denken aan Emmanuel Levinas die het gelaat van de ander beschouwt als het ‘eerste woord’ dat de ander tot mij spreekt – zonder iets te zeggen – en zo de ethische relatie van mens tot mens in het leven roept (aanspraak, appèl). Hij beschouwt dit als een ‘expérience absolue’. Zonder ‘face-to-face’ is het mens-zijn als mede-menselijkheid niet mogelijk.