Wil de ware islam nu opstaan..?

“Ik zoek een ijkpunt om te weten wat nu wel en niet islam mag heten”, zei Jan Leyers aan het eind van het gesprek, gisteravond (nine-eleven, 2017) op canvas. En daarmee legt hij de aporie bloot die al die discussies over de plaats van religie in de samenleving zo vermoeiend maakt. Dat ijkpunt is er namelijk niet, terwijl elke willekeurige groep mensen het recht heeft om het te claimen. Iedereen mag dus zeggen dat hij/zij ‘de ware islam’ verkondigt, en de anderen afschrijven als halflings, ketters, afvalligen, fundamentalisten, libertijnen, bedriegers, ongelovigen etc., en vice versa en tot in eeuwigheid, amen. Zolang deze aporie niet wordt gethematiseerd zal religie een ‘unruly thing’ blijven en zal het geweld dat inherent is aan zulke taal ook reële vormen blijven aannemen.

KORTE Toelichting: Religies zijn en blijven menselijke constructies , waarin door mensen gezag wordt toegekend aan bepaalde teksten, ervaringen en tradities. Binnen elke religie is er intern discussie over a. welke teksten, ervaringen en tradities in aanmerking komen en welke niet (of in welke rangorde) en b. hoe die teksten, ervaringen en tradities precies geïnterpreteerd moeten worden. Niemand kan uit deze hermeneutische cirkel stappen en degene die suggereert dat hij dat wel kan, houdt zichzelf voor de gek, of hij zich nu onderzoeker, wetenschapper, ayatollah of paus noemt.

LANGE toelichting (geschreven in de nasleep van Charlie Hebdo, jan. 2015 (toen religieuze leiders over elkaar heenvielen om te verklaren dat de jihadi’s ‘geen echte moslims’ waren), maar nog steeds relevant volgens mij)

DE islam, HET christendom, wie bepaalt eigenlijk wat dat is? En: is er een criterium om ‘echte islam’ van ‘valse islam’ te onderscheiden ? Iedereen schijnt daar zomaar van uit te gaan als je de reacties op de terreur in Parijs leest. Men veronderstelt blijkbaar dat ‘de islam’ ergens gedefinieerd is, of zou kunnen worden en vervolgens onderscheiden van de visie die jihadisten c.s. daarop hebben. Het probleem is echter dat niemand, maar dan ook echt niemand, in de positie is om dat te doen. Niemand kan zeggen wat wel ‘islam’ is en wat niet. En voor u denkt dat de islam weer eens geviseerd wordt, u mag in plaats van ‘islam’ ook lezen: ‘christendom’ ‘wicca’, ‘vrijzinnig humanisme’ etc. Het antwoord in al deze gevallen is namelijk hetzelfde. Geen enkele persoon of groep (ook niet de nominaal grootste) kan die definitie geven, hoewel bijna elke groep zèlf wel meent dat zij in die positie is. De paus claimt bijv. dat hij kan zeggen wat ‘het christendom’ is, maar ik ben het al niet met hem eens. Ik ben namelijk een christen van de protestantse familietak en de paus komt in mijn versie van het christendom enkel aan de rand voor (en daar nog eerder negatief dan positief). En Jezus kan het zelf niet meer uitleggen, gesteld al dat hij een godsdienst had willen stichten (wat ik overigens niet denk, maar dit terzijde).

Levensbeschouwingen (of ze nu godsdienstig zijn of niet) zijn constructies, waarin door mensen gezag wordt toegekend aan bepaalde teksten, ervaringen en tradities.

Het lijkt me niet onnuttig in het huidige debat over de plaats van godsdienst in onze samenleving ons hiervan rekenschap te geven. Anders blijven we langs de werkelijkheid heenpraten en krijgen we de vinger niet op de wonde. En dat is toch nodig wil er heling kunnen plaatsvinden. Levensbeschouwingen (of ze nu godsdienstig zijn of niet) zijn constructies, waarin door mensen gezag wordt toegekend aan bepaalde teksten, ervaringen en tradities. Binnen elke levensbeschouwing is er intern discussie over a. welke teksten, ervaringen en tradities in aanmerking komen en welke niet (of in welke rangorde) en b. hoe die teksten, ervaringen en tradities precies geïnterpreteerd moeten worden. Niemand kan uit deze hermeneutische cirkel stappen. Iedereen zal van mening zijn dat hij zelf de beste, de meest juiste, de zuiverste opvatting heeft, maar daarmee is dat nog niet zo. Luther en de paus raakten in deze valkuil verstrikt in de 16e eeuw betreffende de definitie van het christendom, zij verketterden elkaar over en weer, en even later was het oorlog. Je kunt ook niemand het recht ontzeggen te claimen dat hij of zij deze of gene godsdienst aanhangt. Je kunt enkel ernaar streven om het gesprek daarover op een zinvolle manier te organiseren, zoals we binnen het christendom door schade en schande hebben geleerd. Voorwaarde is echter dat alle deelnemers aan het gesprek het uitgangspunt accepteren (nl. dat hij ‘god niet in z’n broekzak heeft’): God mag dan wel eeuwig zijn of absoluut, onze interpretatie van wie Hij (of Zij of..) is, staat principieel open voor discussie.

Naar vandaag toe. Degene die suggereert dat hij of zij met beroep op de ‘echte islam’ helderheid kan scheppen op het terrein van de vele opvattingen die over de islam de ronde doen, houdt zichzelf voor de gek, of hij zich nu onderzoeker, wetenschapper, ayatollah, imam, Ahmed of Charlie noemt.

Het lijkt me dan veel zinvoller om er voortaan op te letten als we over godsdiensten of levensbeschouwingen spreken, dat we een verduidelijking toevoegen, in de zin van:  volgens mijn interpretatie van het christendom…, of zoals wij hier te lande de islam beleven… etc. Dan benader je levensbeschouwingen niet als quasi onveranderlijke instituten, maar als menselijke fenomenen (die al dan niet geïnstitutionaliseerd zijn met het oog op bepaalde functies). De aanpak van de manier waarop godsdienstige overtuigingen hun plaats dan kunnen krijgen in de maatschappij, kan vervolgens gediversifieerd worden en het debat erover zal aan nuance winnen.

15 januari 2015, Dick Wursten

P.S. Praktisch Syllogisme. Hebt u geen zin in thorastudie, evangelie-onderzoek of koranles, dan is hier een shortcut voor een realistische inschatting van de mensvisie van diverse godsdienstige groeperingen: Kijk naar het gedrag van degenen die in onze tijd te kennen geven dat zij tot een bepaalde godsdienst horen. Daar wordt dan eenvoudig zichtbaar of men erin geslaagd is de geweldsteksten onschadelijk te maken: Aan de vruchten kent men de boom !

It’s religion, stupid !

In de weekendkrant (de MORGEN) van 29-30 juli was er weer veel aandacht voor religie. Mark Elchardus analyseerde de onverdraagzaamheid en het geweld in de samenleving vanuit historisch perspectief en kwam tot de conclusie: ‘It’s religion, stupid’. Als het ware om te bewijzen dat er weinig nieuws onder de zon is, was er in dezelfde krant aandacht voor de zoveelste kinderverkrachtende priester die de dans lijkt te ontspringen (het Vaticaan bougeert niet) en werd de benauwende atmosfeer binnen de beweging van de Jehovah’s getuigen geschetst aan de hand van enkele getuigenissen, seksueel misbruik incluis: ‘It’s religion, stupid’.

Is dat zo? Ik zal niet ontkennen dat religie hier een kwalijke rol speelt, maar stel voor om nuchter te blijven. Religie is namelijk ook maar een ‘bezigheid van mensen’. God verkracht niemand, want hij bestaat niet op die manier. Het zijn ook binnen religieuze gemeenschappen altijd mensen die kinderen misbruiken. De juiste vraag is dus: Welke rol speelt de verwijzing naar God binnen deze menselijke misdaden? Wat mij dan opvalt is dat misbruik binnen religieuze organisaties (kerk of secte) vooral daar voorkomt waar de groepsidentiteit heel belangrijk is en de leidinggevenden een aparte status hebben binnen de gemeenschap.

  1. Met groepsidentiteit bedoel ik het gevoel dat de gemeenschap waartoe je behoort iets bijzonders is, een meer dan menselijke club. Het is het ‘lichaam van Christus’ (zo de kerk) of de ‘Umma’ (islam) of de door God zelf uitverkorenen (dit heel sterk bij de Jehovah’s getuigen, maar ook in andere sectarische groepen. Soms verwoord als: wij zijn ‘het volk van God’ of de ‘bruid van Christus’). Je persoonlijke welbevinden is ondergeschikt aan het groepsgebeuren. Het argument dat je de groep geen ‘schade’ mag toebrengen wordt steevast gebruikt tegen slachtoffers of malcontenten die met hun verhaal naar buiten willen komen. Als binnen die groeps-identiteit het begrip ‘vergeving’ dan ook nog een grote rol speelt, gaat het helemaal mis. De oproep om de dader ’te vergeven’ is vaak de genadeslag voor het verzet van het slachtoffer. Er wordt immers verwezen naar het voorbeeld van God/Jezus (onterecht, maar dit terzijde). Het niet-vergeven-kunnen wordt een zonde. Ja, psyschologisch afschuwelijk, maar religieus doodgewoon.
  2. De status van de leidinggevenden is ook een niet te onderschatten factor. Het zijn meer dan gewone mensen, dus mogen ze ook meer. Omdat die hoge status echter vermomd wordt als een uiterste vorm van dienstbaar zijn (aan God) is ze moeilijk te doorzien eens je ‘in de groep’ zit. Deze aparte status is in de rooms-katholieke leer zelfs fysiek verankerd in het celibatair priesterschap. Het lichaam van deze man is niet meer dat van een man, maar van een representant van God. Tsja. In de protestants-evangelische wereld is het leiderschap vaak een charisma, bijv. de gave van de ‘verkondiging’. Hij was toch zo’n goede jeugdleider, zo’n geweldige evangelist, zo’n gevoelige pastor, zo’n uitzonderlijke bijbelkenner etc. In Afrikaanse / Zuid-amerikaanse groepen is het vooral de ‘performance’ die het ‘m doet. Ook hierdoor ontstaat er een mate van onaantastbaarheid. De getuigenis van de Jehovah-getuigen in De MORGEN was op dit punt zeer duidelijk.

Het is dus niet religiositeit op zich waar het gevaar in schuilt, maar hoe men binnen een religieuze gemeenschap de link legt tussen menselijke gedrag en ‘god’ . Zit ‘god’ heel dicht aan tegen de groepsidentiteit en de rol van de leiders, dan moeten de alarmlichtjes gaan branden. Is er op dat punt veel ruimte, dan hoeft religie niet per se gevaarlijk te zijn. Dit verschilt nog al van religieuze groep tot groep en kan ook veranderen in de loop van de tijd. Men kan met verwijzing naar ‘god’ zowel bevrijdende als onderdrukkende verhalen vertellen, emanciperende zo goed als kleinerende. Ook hier geldt: het zijn mènsen die die verhalen doorvertellen en daarbij keuzes maken, selecteren. Dat betekent dat het dus ook altijd anders kan. Religie is en blijft een menselijk construct. Professor Elchardus zal de eerste zijn om dat te beamen, vermoed ik. Als socioloog weet hij als geen ander dat je middels een socio-psychologische analyse van groepsprocessen, identiteitsvorming, afhankelijkheidsverhoudingen, complottheorieën etc. veel kunt verhelderen van hoe het in religieuze gemeenschappen toegaat. Je kunt dan ook meteen vaststellen dat religieuze gemeenschappen hier niet zoveel verschillen van bijv. een sportverenigingen (denk aan de judoka’s en hun coach). Het voordeel dat een nuchtere benadering van religieuze fenomenen (nl. als groepsprocessen) oplevert, is dat je er ook wat aan kunt doen. Middels het onderwijs bijvoorbeeld. Daar krijg je ‘kennis en vaardigheden’ aangereikt, en die gaan een stuk verder dan rekenen en schrijven. De school werkt ook altijd persoonsvormend. Zo zou je op school bijvoorbeeld ook kunnen leren hoe complottheorieën werken, hoe je manipulatie herkent, hoe je je daartegen kunt verzetten, waarom de persoonlijke integriteit (niet in het minst die van je eigen lichaam) onschendbaar is etc. En ook, waarom onze samenleving de vrijheidsrechten van de mens (volwassenen èn kinderen) zo hoog in het vaandel geschreven heeft. Dit soort competenties in de vorm van ‘eindtermen’ gieten, lijkt me eigenlijk voor een levensbeschouwelijk chaotische samenleving als de onze, niet meer dan normaal. Zo worden kinderen en jongeren moreel weerbaar gemaakt, onafhankelijk van de levensbeschouwelijke keuze van de ouders en kunnen we tegelijk werken aan “leren samenleven in diversiteit”.

Dick Wursten

[Ook – in kortere vorm – verschenen in De MORGEN van 1-8-2017]